Qeveria e re nga ana tjetër ka premtuar një angazhim serioz kundrejt ekonomisë informale, edhe për të rritur të ardhurat në buxhet dhe për plotësuar më lehtë premtimet zgjedhore.
Maqedonia humb për çdo vit një thes para si rrjedhojë e ekonomisë së zezë, Bile analizat e Odës ekonomike tregojnë se arka e shtetit për çdo vit humb me qindra milion euro që munden të shfrytëzohen në shëndetësi, arsim apo infrastrukturë.
DY HERË MË SHUMË SE EVROPA
“Ekonomia gri në Maqedoni është 32-33 për qind e Prodhimit të Brendshëm Bruto, ndërsa mesatarja në BE është 19.4 për qind. Nëse arrijmë ta zvogëlojmë në mesataren e BE-së, do të kemi 450 milionë euro më shumë në buxhetin vjetor”, thekson nënkryetar i Odës Ekonomike Zoran Jovanovski. Sipas tij, në vend janë dy segmente, disa kompani që paguajnë gjithçka, të tjerat janë në zonën gri dhe për këtë janë vënë në pozitë të pabarabartë.Qeveria e re nga ana tjetër ka premtuar një angazhim serioz kundrejt ekonomisë informale, edhe për të rritur të ardhurat në buxhet dhe për plotësuar më lehtë premtimet zgjedhore.Ministrja e Financave, Gordana Dimitrieska Koçoska thotë se duhet parë se çfarë mund të bëhet në pjesën e të hyrave të Buxhetit, pra të shihet se sa është pjesa e ekonomisë gri. “Ne duhet të dimë strukturën e taksave sipas aktivitetit, pavarësisht nëse është TVSH, tatim personal, tatim fitimi, për të parë se si merr pjesë në çdo aktivitet, çfarë po ndodh dhe normalisht luftën kundër ekonomisë gri. Kur flas për lidhjen për e dy sistemeve, Doganave dhe Drejtorisë për të Ardhura Publike thelbi është parandalimi i ekonomisë gri”, thotë ajo.
Në Maqedoni, mbetet sfidë për të përcaktuar shtrirjen e vërtetë të ekonomisë joformale për shkak të natyrës së saj të shumanshme.
Kërkimet e fundit të Fajnens Think mbi ekonominë gri lidhur me numrin e punëtorëve informal dhe të padeklaruar, treguan se në sektorin e punëtorëve joformalë si shtet kemi 11.8 për qind të punëtorëve që as nuk janë të siguruar dhe as nuk kanë kontratë të shkruar. Njëherësh nëse merren parasysh ato praktika ku punonjësi është i siguruar për një pagë minimale ose më të ulët se ajo reale ose ku punon më shumë orë por është i siguruar për më pak, të cilat janë domethënëse, vlerësohet se në bazë të të ardhurave të tilla janë 1.3 miliard euro të ardhura, të cilat nuk tatohen dhe kjo do të thoshte të paktën 250 milionë euro në buxhet.Studimi më tej i institutit ekonomik Finance Think, tregon se në tregti dhe ndërtim, që zënë 48 për qind të totalit të punës së padeklaruar, ka më shumë punëtorë tërësisht të padeklaruar, ndërsa në industrinë e prodhimit janë të punësuar ligjërisht (kryesisht me pagë minimale), por diferenca është e ndarë, si “rrogë në zarf”. Për të zgjidhur këtë problem, Finance Think rekomandon inkurajimin e startupeve në sektorë me produktivitet të ulët, që qeveria të ofrojë asistencë financiare të synuar, për të forcuar kontrollet e institucioneve.
Studimi jep një pasqyrë të tre dimensioneve specifike të ekonomisë informale në vendin tonë: punëtorët informal, puna e padeklaruar dhe raportimi jo i plotë i të ardhurave familjare. “Punëtorët informalë gjenden më së shumti në sektorin e bujqësisë, ndërtimit dhe tregtisë. Ata zakonisht punojnë brenda ndërmarrjeve të vogla dhe funksionojnë si individë të vetëpunësuar ose punëtorë të papaguar të familjes, shpesh duke fituar paga që bien nën pagën minimale të përcaktuar me ligj. Kjo kategori punëtorësh përfshin kryesisht burra me një nivel arsimor më të ulët se gratë në demografi të ndryshme”, thotë studimi i Finance Think.
PUNONJËSIT DHE PRAKTIKAT
Studimi ofron një pasqyrë të fushës së punës së padeklaruar, e cila përfshin jo vetëm punëtorët informalë, por edhe praktikat informale të punësimit formal. Vlerësimet tregojnë se puna e padeklaruar përbën përafërsisht 21,1 për qind të totalit të fuqisë punëtore ose 69.7 miliardë denarë në vlerën e shtuar bruto (BSHV).Në mënyrë intriguese, gjetjet nxjerrin në pah manifestime të ndryshme të punës së padeklaruar nëpër sektorë, ku prodhimi përfshin kryesisht nënraportimin e pagave në vend të punëtorëve informalë, dhe sektorë të tillë si ndërtimi dhe tregtia me shumicë/pakicë që kanë përmasa të konsiderueshme të vetëpunësimit, pra një pjesë e madhe e punëtorëve informalë.
Lidhur me nënraportimin e të ardhurave të familjeve, analiza nxjerr në pah dallime të mprehta midis llojeve të ndryshme të të ardhurave. Në total janë të padeklaruara rreth 9.7 miliardë denarë (157.8 milionë euro). Të hyrat nga punësimi tregojnë një shkallë të moderuar të raportimit jo të plotë prej 3,7 për qind, që paraqet 70% ose 6.8 miliardë denarë (110.6 milionë euro) nga gjithsej humbjet në të hyrat shtetërore. Të hyrat kapitale tregojnë një shkallë dukshëm më të lartë prej 70.4 për qind, e cila arrin në 0.3 miliardë denarë (4.9 milionë euro) në humbje të të hyrave shtetërore.
Shkalla prej 7.8 për qind e të hyrave të pa raportuara nga vetëpunësimi arrin në 2.6 miliardë denarë (42.3 milionë euro) ose afërsisht 27 për qind nga humbjet e të hyrave shtetërore.
Siç theksohet në studim, këto diferenca ndryshojnë ndërmjet grupeve familjare, ku familjet me të ardhura më të larta kontribuojnë në mënyrë të konsiderueshme në të ardhurat e paraportuara nga punësimi, të cilat arrijnë në rreth 5.6 miliardë denarë, që përfaqëson më shumë se gjysmën e të ardhurave totale të paraportuara.Për më tepër, ndërsa familjet me “jakë të bardhë”, tregojnë një prirje më të lartë për të nën-raportuar llojet e të ardhurave, familjet me të ardhura më të ulëta tregojnë norma më të larta, por kontribuojnë më pak në të ardhurat totale të paraportuara për shkak të të ardhurave mesatare më të ulëta.
Këto gjetje theksojnë nevojën për ndërhyrje të synuara të politikave, me strategji specifike të përshtatura për të reduktuar nënraportimin në grupe të ndryshme të të ardhurave, duke inkurajuar në këtë mënyrë pajtueshmërinë tatimore dhe duke forcuar të ardhurat e qeverisë për zhvillim të qëndrueshëm. Gjetjet theksojnë nevojën për një qasje të shumëanshme të politikave që merr parasysh aspektet e ndryshme të ekonomisë joformale që ekziston në Maqedoninë e Veriut, thotë analiza e Fajnens Think.
SEKTORËT
Përshtatja e iniciativave të politikave për t’iu përshtatur dinamikës strukturore të punës së padeklaruar duket e domosdoshme. Në sektorë me produktivitet të ulët si tregtia me shumicë dhe pakicë, riparimi i automjeteve dhe motoçikletave, ku kalimi nga papunësia në vetëpunësim është më i lehtë, inkurajimi i bizneseve fillestare përmes nismave të synuara është thelbësor. Ofrimi i asistencës së specializuar financiare, të tilla si kredi ose grante të subvencionuara, të përshtatura posaçërisht për të mbështetur ndërtuesit e vegjël, molerët, mekanikët e makinave dhe ofruesit e shërbimeve të ngjashme, së bashku me mbështetjen për përmirësimin e modeleve të biznesit, optimizimin e proceseve të biznesit dhe rritjen e produktivitetit, mund të inkurajojë formalizimin.Plotësimi i këtyre stimujve financiarë dhe të fuqizimit të biznesit me fushata edukative të përshtatura për këta sektorë mund të jetë çelësi për inkurajimin e regjistrimit, duke ofruar një qasje me kosto efektive në krahasim me ndërhyrjet e inspektoratit me burime intensive. Në të kundërt, në sektorë të tillë si prodhimi dhe ndërtimi, të cilët karakterizohen nga punësimi me paga të nën-raportuara në ndërmarrjet e regjistruara, një qasje e ndryshme politike është thelbësore.
Zbatimi i masave të rrepta monitoruese që synojnë identifikimin dhe adresimin e “pagave në zarf”, të cilat zakonisht përdoren për të plotësuar pagat e raportuara, kërkon përpjekje të vazhdueshme dhe masa të përshtatura nga Inspektorati Shtetëror i Punës dhe Administrata e të Ardhurave Publike. Inspektorati Shtetëror i Punës mund të fokusojë inspektimet e tij në firmat dhe sektorët që kanë një përqindje të madhe punëtorësh të angazhuar në punë të padeklaruar, ndërsa Autoriteti i të Ardhurave Publike mund të fokusohet në firmat dhe sektorët që kanë një humbje më të madhe të TVSH-së.
Segmenti i përqindjes së lartë të punëtorëve të padeklaruar dhe përqindjes së lartë të TVSH-së mund të jetë bazë për inspektime të përbashkëta të dy inspektorateve. Të kuptuarit e mënyrave të nuancuara në të cilat keshi i shton këto paga, të siguruara ligjërisht nga kompanitë, bëhet imperativ për strategjitë efektive të ndërhyrjes. Gjithashtu, duke pasur parasysh gjetjet e nuancuara në lidhje me punën e padeklaruar, një qasje strategjike që përfshin mekanizma monitorimi të synuar për kompanitë e mesme shfaqet si një strategji kyçe për të reduktuar vlerën e shtuar bruto të humbur . Këto mekanizma duhet të synojnë të sigurojnë transparencë dhe pajtueshmëri, duke forcuar kështu burimet e të ardhurave të shtetit.
Në të njëjtën kohë, iniciativat që synojnë bizneset më të vogla, si shërbimet këshillimore të aksesueshme dhe programet e përfshirjes së komunitetit, janë kritike për inkurajimin e respektimit të rregulloreve të punës dhe inkurajimin e praktikave të drejta të punës.
